حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن خُلَيْدٍ الْحَلَبِيُّ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عِيسَى الطَّبَّاعُ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ هِلالِ بن يَسَافٍ، عَنْ سَالِمِ بن عُبَيْدٍ، قَالَ: كُنَّا مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَعَطَسَ رَجُلٌ , فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"وَعَلَى أُمِّكَ !". ثُمَّ قَالَ:"إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ كَثِيرًا , أَوِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ , وَلْيَقُلْ مَنْ عِنْدَهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، وَلْيَرُدَّ عَلَيْهِمْ: يَغْفِرُ اللَّهُ لِي وَلَكُمْ"

Açıklama: Rivayet hilal b. Yesaf ile Sâlim b. Ubeyd arasında arada bir adam şeklinde de nakleden Taberi rivayeti burada bir adam ifadesini tesviye ettiği görülmektedir. Ancak Hilal'in Salim b. Ubeyd'den nakilleri vardır. Bu açıdan rivayetin isnadı muttasıldır.

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Salim b. Ubeyd el-Eşce'î 6368, 5/1629

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِيُّ، حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ، حَدَّثَنَا شَرِيكٌ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ عَلْقَمَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ:كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعَلِّمُنَا إِذَا عَطَسَ أَحَدُنَا أَنْ نُشَمِّتَهُ.

Açıklama: Şerik b. Abdullah seyyiul-hıfz ve zayıf bir ravidir.(zehebi, siyer, xv, 200) İbrahim b. Mehdi rivayetlerinde nekaret bulunan bir ravidir.(İbn Hacer, Lisan, IX, 251). Hz. Peygamber (sav) aksırana teşmitte bulunmayı talim ettiği yaygınlaşması için çaba gösterdiği anlaşılmaktadır.

• Taberânî Mu'cemu'l Kebir Abdullah b. Mesud el-Hüzeli 9998, 8/2515

حَدَّثَنَا بِشْرُ بن مُوسَى، حَدَّثَنَا يَحْيَى بن إِسْحَاقَ السَّيْلَحِينِيُّ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ هِلالِ بن يَسَافٍ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: كُنَّا مَعَ سَالِمِ بن عُبَيْدٍ فِي سَفَرٍ، فَعَطَسَ رَجُلٌ، فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ لَهُ سَالِمُ بن عُبَيْدٍ: عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ، لَعَلَّكَ وَجَدْتَ عَلَيَّ فِي نَفْسِكَ شَيْئًا مِمَّا قُلْتُ لَكَ: عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ؟ قَالَ: وَدِدْتُ أَنَّكَ لَمْ تَذْكُرْ أُمِّي بِخَيْرٍ وَلا بِشَرٍّ عِنْدَ النَّاسِ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّمَا قُلْتُ لَكَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَعَطَسَ رَجُلٌ، فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ"، وَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ، وَلْيَقُلْ لَهُ أَخُوهُ أَوْ صَاحِبُهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، وَيَقُولُ: يَغْفِرُ اللَّهُ لَنَا وَلَكُمْ".

Açıklama: Rivayetin isnadında meçhul bir ravi bulunmakla birlikte Hilal b. Yesaf, Salim b. Ubeyd arasında ittisal vardır. 1. Aksıran hamd yerine selam verdiğinde teşmitin: "aleyke ve ala ümmike" sana ve anne de selam olsun denilmesi gerektiğidir. 2.Aksıran hamd yerine selam verirse bunun bilgilendirerek tashih edilmesi gerektiğidir. 3. Aksıranın elhamdülillah ala külli hal demesinin daha uygun olduğudur. 4. teşmitte "yerhamukellah" demesi gerekir. 5.Aksıran teşmitte bulunan kişiye "yağfirullahu lena vela kum" demesi gerektiğidir.

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Salim b. Ubeyd el-Eşce'î 6369, 5/1629

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِيُّ، حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن يُونُسَ، حَدَّثَنَا أَبْيَضُ بن أَبَانَ، عَنْ عَطَاءِ بن السَّائِبِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بن مَسْعُودٍ، قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعَلِّمُنَا:إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، فَإِذَا قَالَ ذَلِكَ، فَلْيَقُلْ مَنْ عِنْدَهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، فَإِذَا قَالَ، فَلْيَقُلْ: يَغْفِرُ اللَّهُ لِي وَلَكُمْ.

Açıklama: Ebyad b. Eban hakkında muhaddislerin tenkidi vardır. (İbn Hacer, Lisan, I, 393) Ata b. Saib ihtilat etmiş, makbul bir ravidir. (Zehebi, Tarih, III, 693). Rivayet iki ravisi açısından tenkid edilmesi sebebiyle isnadı açısından zayıftır. 1. Aksırınca elhamdülillahi rabbil alemin demesi gerekir. Diğer rivayetlerde yer almayan "Rabbil alemin" kısımı ravilerin eklemiş olmalıdır. 2.Teşmitte bir değişim yoktur. 3. Teşmit edenlere "yagfirullahi li velekum" denilmesi diğer rivayetlerle uyuşan bir husustur. Ancak bazı rivayetlerde "yehdikumullahi ve yuslihu balekum" ifadesi söyleneceği ifade edilmiştir.

• Taberânî Mu'cemu'l Kebir Abdullah b. Mesud el-Hüzeli 10326, 8/2588

حدثنا أبو العباس محمد بن يعقوب ثنا بكار بن قتيبة القاضي بمصر ثنا صفوان بن عيسى ثنا الحارث بن عبد الرحمن بن ابن أبي ذباب عن سعيد المقبري عن أبي هريرة رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه و سلم : لما خلق الله عز و جل آدم و نفخ فيه الروح عطس فقال الحمد لله فحمد الله بإذن الله فقال ربه : يرحمك الله يا آدم هذا حديث صحيح الإسناد و لم يخرجاه

Açıklama: el-Haris b. Abdurrahman b. Zübab hakında vehm ettiği ve kavi olmadığı tenkidi vardır. (Zehebî, Zeyli divanu duafa vel-metrukîn, I, 28)

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek Edeb 7873, 9/394

حدثنا علي بن حمشاد العدل ثنا محمد بن غالب الضبي و هشام بن علي السدوسي قالا : ثنا موسى بن إسماعيل أبو سلمة ثنا حماد بن سلمة عن ثابت عن أنس رضي الله عنه قال : لما نفخ في آدم الروح فبلغ الخياشيم عطس فقال : الحمد لله رب العالمين فقال الله تبارك و تعالى يرحمك الله هذا حديث صحيح على شرط مسلم و إن كان موقوفا فإن إسناده صحيح بمرة

Açıklama: 1-Ruh üflendiğinde Adem (as)'ın aksırması ve hamdetmesi insanlık tarihinde ilk sünnettir. 2- Allah insanın canlılık, sağlık ve faydalı olan fiiline rahmet dilemsinden kasıt; yeryüzüne halife kıldığı bu varlığın, varlık alemine çıkışı ve iyilikleri kaşısında kendisine teşekkür etmesine karşılık rahmeti ve iyiliklerini sonsuzlaştıracağıdır. 3- İnsan zikre değer bir şey değilken Allah'ı zikrederek anılmaya değer bir varlık konumuna yükselmiştir. 4- İnsanın dinçlik ve canlılık haline işaret eden aksırma Allah'ı zikre şükre değer bir olaydır. 5- Allah'ın kayyum ve hay sıfatının bir yansıması onu temsil eden İnsanın aksırmasıyla yer yüzünde tezahür eder.

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek Edeb 7874, 9/394

حدثنا أبو العباس محمد بن يعقوب ثنا بحر بن نصر ثنا عبد الله بن وهب أخبرني عبد الله بن عياش عن الأعرج عن أبي هريرة رضي الله عنه : أن رسول الله صلى الله عليه و سلم قال : إذا عطس أحدكم فليضع كفيه على وجهه و ليخفض صوته هذا حديث صحيح الإسناد و لم يخرجاه

Açıklama: Rivayetin ravilerinden Abdullah b. Ayyaş münkerül-hadis olmakla tenkit edilmiş zayıf bir ravidir. ( İbn Hacer, Tehzibüt-Tehzîb, II, 40) ...Rivayette vurgulanan husus aksırık esnasında ses ve ağızdan çıkabilecek şeylerle etrafa rahatsızlık vermemek gerektiğidir. Hz. Peygamber (sav)'in uygulaması aksırana örnektir.

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek Edeb 7876, 9/395

أخبرنا علي بن أحمد بن قرقوب التمار بهمدان ثنا إبراهيم بن الحسين ثنا آدم بن أبي إياس ثنا ابن أبي ذئب عن سعيد المقبري عن أبيه عن أبي هريرة رضي الله عنه : عن النبي صلى الله عليه و سلم قال : إن الله تعالى يحب العطاس فإذا عطس أحدكم فحق على من سمعه أن يقول يرحمك الله هذا حديث صحيح على شرط الشيخين ولم يخرجاه و هذه ترجمة لم يحل أبو عبد الله البخاري بحديث منها

Açıklama: Ali b. Ahmed b. Karkûb et-Temmâr hadiste bir şey değildir. (Neyif b. Slah, Ravdulbasim fi teracimi şuyuhil-hakim, I, 691)

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek Edeb 7878, 9/396

وقد حدثناه أبو زكريا العنبري ثنا الحسين بن محمد القباني ثنا عمرو بن علي ثنا أبو عامر العقدي ثنا ابن أبي ذئب عن المقبري عن أبيه عن أبي هريرة رضي الله عنه : أن رسول الله صلى الله عليه و سلم قال : العطاس من الله و التثاؤب من الشيطان فإذا عطس أحدكم فحق على من سمعه أن يقول يرحمك الله

Açıklama: Rivayette aksırmanın iyilik esnemenin ise kötülük olduğu kabul edilmektedir. Kaynağı açısından da iyilik Allah'a ve kötülük ise şeytan ve nefs kaynaklı olduğu rivayette vurgulanmaktadır. Aynî de, esnemenin Şeytandan olmasının kerih olmasındandır. Çünkü esneme bedenin ağırlığından ve midenin dolu olmasındandır. Bu doluluk insanı tembelliğe ve uykuya yönlendirir ve bu şeytana izafe edilmiştir. Çünkü o insanı nefse itaate ve isteklerine sevkeder. Onunla buna sebeb olan şeylerden; çok yemek ve tokluktan ve iyilikleri yapamakta tembellik ve taatte alıkoyan şeylerden sakındırma vardır. (Nevevî, Minhâc, XVIII, 122; Ayni, Umde, XXIII, 58) Kötülüğün takdir ve yaratılışı açısından değil, meyil ve istek açısından şeytana ve nefse nispeti mümkündür. Yoksa şerrin takdir ve fiile dönüşmesinde Allah'ın yerine şeytanın takdir ve yaratmasına nispet söz konusu değildir.

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek Edeb 7879, 9/396

حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ، ثنا بَكَّارُ بْنُ قُتَيْبَةَ الْقَاضِي، بِمِصْرَ، ثنا صَفْوَانُ بْنُ عِيسَى الْقَاضِي، ثنا الْحَارِثُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي ذُبَابٍ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ أَبِي سَعِيدٍ الْمَقْبُرِيِّ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: " لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَنَفَخَ فِيهِ الرُّوحَ عَطَسَ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ بِإِذْنِ اللَّهِ، فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ: رَحِمَكَ اللَّهُ رَبُّكَ يَا آدَمُ، وَقَالَ لَهُ: يَا آدَمُ، اذْهَبْ إِلَى أُولَئِكَ الْمَلَائِكَةِ إِلَى مَلَأٍ مِنْهُمْ جُلُوسٍ، فَقُلِ: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ، فَذَهَبَ فَقَالُوا: وَعَلَيْكَ السَّلَامُ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَى رَبِّهِ، فَقَالَ: هَذِهِ تَحِيَّتُكَ وَتَحِيَّةُ بَنِيكَ وَبَنِيهِمْ، فَقَالَ اللَّهُ لَهُ وَيَدَاهُ مَقْبُوضَتَانِ: اخْتَرْ أَيَّهُمَا شِئْتَ، فَقَالَ: اخْتَرْتُ يَمِينَ رَبِّي وَكِلْتَا يَدَيْ رَبِّي يَمِينٌ مُبَارَكَةٌ، ثُمَّ بَسَطَهَا، فَإِذَا فِيهَا آدَمُ وَذُرِّيَّتُهُ، فَقَالَ: أَيْ رَبِّ مَا هَؤُلَاءِ؟ قَالَ: ذُرِّيَّتُكَ، فَإِذَا كُلُّ إِنْسَانٍ مَكْتُوبٌ عُمْرُهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ، وَإِذَا فِيهِمْ رَجُلٌ أَضْوَؤُهُمْ - أَوْ قَالَ: مِنْ أَضْوَئِهِمْ - لَمْ يُكْتَبْ لَهُ إِلَّا أَرْبَعِينَ سَنَةً، قَالَ: يَا رَبِّ زِدْ فِي عُمْرِهِ، قَالَ: ذَاكَ الَّذِي كُتِبَ لَهُ، قَالَ: فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُ لَهُ مِنْ عُمْرِي سِتِّينَ سَنَةً، قَالَ: أَنْتَ وَذَاكَ، قَالَ: ثُمَّ أُسْكِنَ الْجَنَّةَ مَا شَاءَ اللَّهُ، ثُمَّ أُهْبِطَ مِنْهَا آدَمُ يَعُدُّ لِنَفْسِهِ، فَأَتَاهُ مَلَكُ الْمَوْتِ، فَقَالَ لَهُ آدَمُ: قَدْ عَجِلْتَ قَدْ كُتِبَ لِي أَلْفُ سَنَةٍ، قَالَ: بَلَى، وَلَكِنَّكَ جَعَلْتَ لِابْنِكَ دَاوُدَ مِنْهَا سِتِّينَ سَنَةً، فَجَحَدَ فَجَحَدَتْ ذُرِّيَّتُهُ، وَنَسِيَ فَنَسِيَتْ ذُرِّيَّتُهُ، فَيَوْمَئِذٍ أُمْرِنَا بِالْكِتَابِ وَالشُّهُودِ «.» هَذَا حَدِيثٌ صَحِيحٌ عَلَى شَرْطِ مُسْلِمٍ فَقَدِ احْتَجَّ بِالْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي ذُبَابٍ، وَقَدْ رَوَاهُ عَنْهُ غَيْرُ صَفْوَانَ، وَإِنَّمَا خَرَّجْتُهُ مِنْ حَدِيثِ صَفْوَانَ لِأَنِّي عَلَوْتُ فِيهِ وَلَهُ شَاهِدٌ صَحِيحٌ

• Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek İmân 215, 1/155