حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ حَدَّثَنَا هَمَّامٌ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَنَسٍ عَنْ مُعَاذٍ قَالَ أَنَا رَدِيفُ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ: "يَا مُعَاذُ . قُلْتُ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ . ثُمَّ قَالَ مِثْلَهُ ثَلاَثًا. هَلْ تَدْرِى مَا حَقُّ اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يَعْبُدُوهُ وَلاَ يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا" . ثُمَّ سَارَ سَاعَةً فَقَالَ: " يَا مُعَاذُ" . قُلْتُ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ . قَالَ: "هَلْ تَدْرِى مَا حَقُّ الْعِبَادِ عَلَى اللَّهِ إِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ أَنْ لاَ يُعَذِّبَهُمْ " . حَدَّثَنَا هُدْبَةُ حَدَّثَنَا هَمَّامٌ حَدَّثَنَا قَتَادَةُ عَنْ أَنَسٍ عَنْ مُعَاذٍ بِهَذَا .

Bana Musa b. İsmail, ona Hemmâm, ona Katâde, ona Enes, ona da Muaz şöyle söylemiştir: Ben Nebi'nin (sav) terkisine (binekte arkasına) binmiştim. Rasulullah (sav): "Ey Muaz" diye seslendi. Ben, 'buyur, emret' dedim. Sonra aynı sözü üç kez söyledi. "Allah'ın kulları üzerindeki hakkı nedir, bilir misin? Ona kulluk etmeleri ve hiçbir şeyi ortak koşmamalarıdır" buyurdu. Sonra bir süre yol aldı ve "Ey Muaz!" diye seslendi. Ben, 'buyur, emret' dedim. O, "Bunu yerine getirdiklerinde kulların Allah üzerindeki hakkı nedir bilir misin? Onlara azap etmemesidir." buyurdu. Bize Hudbe, ona Hemmâm, ona Katâde, ona Enes, ona da Muaz bu hadisi rivayet etti.

• Buhârî Sahîh-i Buhârî İsti'zân 30, 2/538

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا

"Gerçek şu ki, biz insanı katışık bir nutfeden (erkek ve kadının dölünden) yarattık; onu imtihan edelim diye, kendisini işitir ve görür kıldık."

• Kur'an Kur'an-ı Kerim İnsân 76/2, /

هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا

“İnsanın üzerinden, henüz kendisinin anılan bir şey olmadığı uzun bir süre geçmedi mi?”

Açıklama: Kültürümüzde Hadisler projesini ilgilendiren kısım: هَلْ أَتَى

• Kur'an Kur'an-ı Kerim İnsân 76/1, 1/

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ

“Hatırla ki Rabbin meleklere: Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, demişti. Onlar: Bizler seni hamdinle tesbih ve takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim, dedi.”

• Kur'an Kur'an-ı Kerim Bakara 2/30, /

فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ

İnsan neden yaratıldığına bir baksın!

• Kur'an Kur'an-ı Kerim Târık 86/5, /

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا

“Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun ister nankör."

• Kur'an Kur'an-ı Kerim İnsân 76/3, /

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ

“Andolsun sizi yarattık, sonra size şekil verdik, sonra da meleklere, Âdem'e secde edin! diye emrettik. İblis'in dışındakiler secde ettiler. O secde edenlerden olmadı.”

• Kur'an Kur'an-ı Kerim A'râf 7/11, /

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ

"Andolsun ki; insanı biz yarattık ve nefsinin kendisine ne fısıldadığını biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız."

• Kur'an Kur'an-ı Kerim Kâf 50/16, /

- أَخْبَرَنَا إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بِبُسْتَ، وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَحْمُودِ بْنِ سُلَيْمَانَ السَّعْدِيُّ الْمَرْوَزِيُّ بِمَرْوَ، قَالَا: حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَارِثِ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ الْعَتَكِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُسْلِمُ بْنُ خَالِدٍ الزَّنْجِيُّ، عَنِ الْعَلَاءِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "كَرَمُ الْمَرْءِ دِينُهُ، وَمُرُوءَتُهُ عَقْلُهُ، وَحَسَبُهُ خُلُقُهُ."

Bize İshâk b. İbrâhîm b. İsmâîl, Büst şehrinde; Abdullâh b. Mahmûd b. Süleymân es-Sa'dî el-Mervezî de, Merv şehrinde; onlara Abdülvâris b. Ubeydillah el-Atekî, ona Müslim b. Hâlid ez-Zencî, ona el-Alâî, ona babası, ona da Ebû Hureyre, Hz. Peygamber'den (sav) rivayet etmiştir: "Kişinin asaleti dini, üstünlüğü aklı, değeri ise ahlakı ile ortaya çıkar."

• İbn Hibban Sahih-i İbn Hibban Birr ve'l-İhsan 483, 2/232

أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْمُؤَمَّلِىُّ حَدَّثَنَا أَبُو عُثْمَانَ الْبَصْرِىُّ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ الَفَرَّاءُ أَنْبَأَنَا عَلِىُّ بْنُ عَثَّامٍ عَنِ الأَصْمَعِىِّ قَالَ قَالَ سَلْمُ بْنُ قُتَيْبَةَ : " الدُّنْيَا الْعَافِيَةُ وَالشَّبَابُ الصِّحَّةُ وَالْمُرُوءَةُ الصَّبْرُ عَلَى الرِّجَالِ قَالَ فَسَأَلْتُ مَا الصَّبْرُ عَلَى الرِّجَالِ؟ فَوَصَفَ الْمُدَارَاةَ."

Açıklama: Rivâyetin yaratma ile ilgisi “gençlik” ve “sabırlı olmak” noktasındadır. Gençliğin sıhhat olarak ifade edilmesi, “gençlik çağı” ile alakalıdır. Kusursuz yaratılışta insanda aslolan sıhhatli olmasıdır; hastalık veya noksanlıklar arızı ve sonradır. Arızî bir durum olmadığı sürece gençlik demek sıhhat demektir. Yaşlılık bunun tam tersidir. Yaşlılıkta sıhhatin gittikçe azalması veya yok olması önüne geçilemez tabiî bir durum ve yaratılış gereğidir. O halde gençliğin kıymeti iyi bilinmeli, dünya ve âhiret açısından iyi değerlendirilmelidir. Hadiste kişiliğin “sabırlı olmak” olarak ifade edilmesinin, sabırlı olmanın bir yönüyle yaratılışla ilgisi bulunması sebebiyle olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim insanlar yaratılıştan sabırlı bir tabiata sahip olabilecekleri gibi eğitim, gayret ve riyazatla da sabırlı olmayı başarabilirler. Dolayısıyla sabırlılık, “kısmî olarak fıtrattan gelen bir haslet” olduğunu söylemek mümkün olduğu gibi, “kısmî olarak sonradan kazanılabilecek bir haslet” olduğunu söylemek de mümkündür. Nice doğuştan sabırlı olan insanlar daha sonradan dış etkenlerle sinir küpüne dönebilmekte ve yine nice doğuştan sinirli olan insanlar eğitim ve riayazatla sabırlı olabilmektedirler. Sonuç itibariyle sabırlı olmanın yaratılıştaki payı ile eğitimdeki payını unutmamak gerekir.