حَدَّثَنَا عَلِىُّ بْنُ حُجْرٍ حَدَّثَنَا الْوَلِيدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ يَحْيَى الصَّدَفِىِّ عَنِ الزُّهْرِىِّ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: "لاَ يُؤَذِّنُ إِلاَّ مُتَوَضِّئٌ."

Bize Ali b. Hucr, ona Velid b. Müslim, ona Muaviye b. Yahya es-Sadefî, ona ez-Zührî, ona da Ebu Hureyre, Hz. Peygamber'in (sav) şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Sadece abdestli olan ezan okuyabilir."

Açıklama: Rivayet munkatıdır. İbn Şihab ile Ebu Hureyre arasında inkıta' vardır.

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 33, 1/389

حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ مُوسَى حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ وَهْبٍ عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ: قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: "لاَ يُنَادِى بِالصَّلاَةِ إِلاَّ مُتَوَضِّئٌ." [قَالَ أَبُو عِيسَى: وَهَذَا أَصَحُّ مِنَ الْحَدِيثِ الأَوَّلِ. قَالَ أَبُو عِيسَى: وَحَدِيثُ أَبِى هُرَيْرَةَ، لَمْ يَرْفَعْهُ ابْنُ وَهْبٍ. وَهُوَ أَصَحُّ مِنْ حَدِيثِ الْوَلِيدِ بْنِ مُسْلِمٍ. وَالزُّهْرِىُّ لَمْ يَسْمَعْ مِنْ أَبِى هُرَيْرَةَ. وَاخْتَلَفَ أَهْلُ الْعِلْمِ فِى الأَذَانِ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ. فَكَرِهَهُ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ. وَبِهِ يَقُولُ الشَّافِعِىُّ، وَإِسْحَاقُ. وَرَخَّصَ فِى ذَلِكَ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ. وَبِهِ يَقُولُ سُفْيَانُ الثَّوْرِىُّ، وَابْنُ الْمُبَارَكِ، وَأَحْمَدُ.]

Bize Yahya b. Musa, ona Abdullah b. Vehb, ona Yunus, ona da İbn Şihâb, Ebu Hureyre'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Namaz (için) ezanı, ancak abdestli kişi okur." [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Bu, önceki hadisten daha sahihtir. Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Ebu Hureyre hadisini, İbn Vehb merfu olarak rivayet etmemiştir. Bu hadis Velid b. Müslim'in hadisinden daha sahihtir. Zührî, Ebu Hureyre'den hadis işitmemiştir. Âlimler ezanın abdestsiz olarak okunup okunamayacağı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bazıları bunu hoş karşılamamışlardır (mekruh görmüşlerdir). Şâfi'î ve İshak bu görüştedir. Bir kısmı ise bu hususta ruhsat tanımışlardır. Süfyân es-Sevrî, İbn Mübârek ve Ahmed (b. Hanbel) de bu görüştedir.]

Açıklama: Rivayet munkatıdır. İbn Şihab ile Ebu Hureyre arasında inkıta' vardır.

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 33, 1/390

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَنِيعٍ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ الزُّبَيْرِىُّ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْرَائِيلَ عَنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِى لَيْلَى عَنْ بِلاَلٍ قَالَ: قَالَ لِى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: "لاَ تُثَوِّبَنَّ فِى شَىْءٍ مِنَ الصَّلَوَاتِ، إِلاَّ فِى صَلاَةِ الْفَجْرِ." [قَالَ: وَفِى الْبَابِ عَنْ أَبِى مَحْذُورَةَ. قَالَ أَبُو عِيسَى: حَدِيثُ بِلاَلٍ، لاَ نَعْرِفُهُ إِلاَّ مِنْ حَدِيثِ أَبِى إِسْرَائِيلَ الْمُلاَئِىِّ. وَأَبُو إِسْرَائِيلَ، لَمْ يَسْمَعْ هَذَا الْحَدِيثَ مِنَ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ. قَالَ: إِنَّمَا رَوَاهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُمَارَةَ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ. وَأَبُو إِسْرَائِيلَ، اسْمُهُ إِسْمَاعِيلُ بْنُ أَبِى إِسْحَاقَ. وَلَيْسَ هُوَ بِذَاكَ الْقَوِىِّ، عِنْدَ أَهْلِ الْحَدِيثِ. وَقَدِ اخْتَلَفَ أَهْلُ الْعِلْمِ فِى تَفْسِيرِ التَّثْوِيبِ. فَقَالَ بَعْضُهُمُ: ’التَّثْوِيبُ، أَنْ يَقُولَ فِى أَذَانِ الْفَجْرِ، ’الصَّلاَةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِ’.’ وَهُوَ قَوْلُ ابْنِ الْمُبَارَكِ، وَأَحْمَدَ. وَقَالَ إِسْحَاقُ فِى التَّثْوِيبِ غَيْرَ هَذَا، قَالَ: ’-التَّثْوِيبُ الْمَكْرُوهُ- هُوَ شَىْءٌ أَحْدَثَهُ النَّاسُ بَعْدَ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم. إِذَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ فَاسْتَبْطَأَ الْقَوْمَ، قَالَ بَيْنَ الأَذَانِ وَالإِقَامَةِ: ’قَدْ قَامَتِ الصَّلاَةُ، حَىَّ عَلَى الصَّلاَةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاَحِ’.’ قَالَ: وَهَذَا الَّذِى قَالَ إِسْحَاقُ، هُوَ التَّثْوِيبُ الَّذِى قَدْ كَرِهَهُ أَهْلُ الْعِلْمِ، وَالَّذِى أَحْدَثُوهُ بَعْدَ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم. وَالَّذِى فَسَّرَ ابْنُ الْمُبَارَكِ، وَأَحْمَدُ، أَنَّ التَّثْوِيبَ أَنْ يَقُولَ الْمُؤَذِّنُ فِى أَذَانِ الْفَجْرِ-الصَّلاَةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِ-، وَهُوَ قَوْلٌ صَحِيحٌ. وَيُقَالُ لَهُ التَّثْوِيبُ أَيْضًا. وَهُوَ الَّذِى اخْتَارَهُ أَهْلُ الْعِلْمِ، وَرَأَوْهُ. وَرُوِىَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ: "أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ فِى صَلاَةِ الْفَجْرِ -الصَّلاَةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِ-." وَرُوِىَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: ’دَخَلْتُ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ مَسْجِدًا، وَقَدْ أُذِّنَ فِيهِ. وَنَحْنُ نُرِيدُ أَنْ نُصَلِّىَ فِيهِ. فَثَوَّبَ الْمُؤَذِّنُ، فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ مِنَ الْمَسْجِدِ، وَقَالَ: ’اخْرُجْ بِنَا مِنْ عِنْدِ هَذَا الْمُبْتَدِعِ، . وَلَمْ يُصَلِّ فِيهِ.’ قَالَ: وَإِنَّمَا كَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ التَّثْوِيبَ الَّذِى أَحْدَثَهُ النَّاسُ بَعْدُ.]

Bize Ahmed b. Menî', ona Ebu Ahmed ez-Zübeyrî, ona Ebu İsrâîl, ona Hakem, ona Abdurrahman b. Ebu Leyla, ona da Bilal, Hz. Peygamber'in (sav) kendisine şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Ey Bilal, sabah namazı dışındaki namazların hiçbirinde 'tesvîb (ezan lafızlarına 'es-salâtü hayrun mine'n-nevm (Namaz uykudan hayırlıdır)' ifadesini ilave etmek)' yapma!" [Tirmizî şöyle demiştir: Bu konuda Ebû Mahzûre'den de hadis rivayet edilmiştir. Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Bilal'in hadisini sadece Ebu İsrâîl el-Mülâ'î'nin rivayeti ile biliyoruz. Ebu İsrail, bu hadisi Hakem b. Uteybe'den işitmemiştir. Bu hadisi Hasan b. Umâre vasıtasıyla Hakem b. Uteybe'den rivayet etmiştir. Ebu İsrâîl'in ismi, İsmail b. Ebu İshaktır. Hadis âlimleri mezdinde 'leyse hüve bi-zâke'l-kavî (o kadar da kuvvetli bir ravi değildir; biraz zayıftır)' bir kimsedir. Âlimler tesvib hususunda ihtilaf etmiştir. Bazıları: 'Tesvîb, (müezzinin) sabah ezanında 'es-Salâtü hayrun mine'n-nevm (namaz, uykudan daha hayırlıdır)' cümlesini söylemesidir' demiştir. İbn Mübârek ve Ahmed'in (b. Hanbel) görüşü de böyledir. İshak ise tesvîb hakkında bundan başka bir şey söylemiştir: '-Mekruh tesvîb-, insanların Nebî'den (sav) sonra ihdas ettikleri bir şeydir. Müezzinin ezan okuduğu zaman cemaatin henüz tam toplanmadığını grüp (biraz zaman kazanmak amacıyla) ezan ile kamet arasında 'namaz vakti girdi, haydi namaza, hadi kurtuluşa' demesidir.' Tirmizî şöyle demiştir: İshak'ın bahsettiği tesvîb, âlimlerin mekruh saydığı tesvîbdir. (Bazı insanlar) Nebî'den (sav) sonra ihdas ettikleri bir şeydir. İbn Mübârek ve Ahmed'in açıkladığı tesvîb ise, sabah ezanında müezzinin 'es-Salâtü hayrun mine'n-nevm (namaz, uykudan daha hayırlıdır)' demesidir. Doğr olan görüş de budur.Âlimler bu görüşü tercih etmiş ve onu görüş olarak benimsemişlerdir. Abdullah b. Ömer'in sabah namazında (ezanında) 'es-Salâtü hayrun mine'n-nevm (namaz, uykudan daha hayırlıdır)' dediği rivayet edilmiştir. Mücahid'in şöyle dediği rivayet edilmiştir: Abdullah b. Ömer ile mescide girdim. Ezan okunuyordu. Namaz kılmayı düşünüyorduk. Müezzin, (ezanı okurken) tesvîb yaptı. Bunun üzerine Abdullah b. Ömer (hemen) mescitten çıkıverdi ve: 'Bizi bu bid‘atçinin yanından çıkar.' dedi. Orada namaz kılmadı. Tirmizî şöyle demiştir: Abdullah'ın hoşlanmadığı tesvîb, insanların daha sonraları ihdas ettikleri tesvîbdir.]

Açıklama: Tirmizî'nin hadisin akabinde bulunduğu değerlendirme esnasında kaydettiği ''...وَيُقَالُ لَهُ التَّثْوِيبُ أَيْضًا'' ifadesi tarafımızdan tam olarak anlaşılamamış; bu kısım, tercümeye, ''...buna aynı şekilde tesvîb de denir.'' şeklinde yansıtılmıştır.

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 31, 1/378

حَدَّثَنَا مَحْمُودُ بْنُ غَيْلاَنَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ أَخْبَرَنَا سُفْيَانُ الثَّوْرِىُّ عَنْ عَوْنِ بْنِ أَبِى جُحَيْفَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: "رَأَيْتُ بِلاَلاً يُؤَذِّنُ، وَيَدُورُ، وَيُتْبِعُ فَاهُ هَاهُنَا وَهَاهُنَا. وَإِصْبَعَاهُ فِى أُذُنَيْهِ. وَرَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فِى قُبَّةٍ لَهُ حَمْرَاءَ، أُرَاهُ قَالَ: ’مِنْ أَدَمٍ’. فَخَرَجَ بِلاَلٌ بَيْنَ يَدَيْهِ بِالْعَنَزَةِ، فَرَكَزَهَا بِالْبَطْحَاءِ. فَصَلَّى إِلَيْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم. يَمُرُّ بَيْنَ يَدَيْهِ، الْكَلْبُ، وَالْحِمَارُ. وَعَلَيْهِ حُلَّةٌ حَمْرَاءُ، كَأَنِّى أَنْظُرُ إِلَى بَرِيقِ سَاقَيْهِ." قَالَ سُفْيَانُ: ’نُرَاهُ حِبَرَةً.’ [قَالَ أَبُو عِيسَى: حَدِيثُ أَبِى جُحَيْفَةَ، حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ. وَعَلَيْهِ الْعَمَلُ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ؛ يَسْتَحِبُّونَ أَنْ يُدْخِلَ الْمُؤَذِّنُ إِصْبَعَيْهِ فِى أُذُنَيْهِ فِى الأَذَانِ. وَقَالَ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ: وَفِى الإِقَامَةِ أَيْضًا، يُدْخِلُ إِصْبَعَيْهِ فِى أُذُنَيْهِ. وَهُوَ قَوْلُ الأَوْزَاعِىِّ. وَأَبُو جُحَيْفَةَ، اسْمُهُ وَهْبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ السُّوَائِىُّ.]

Bize Mahmud b. Gaylân, ona Abdürrezzak, ona Süfyan es-Sevrî, ona da Avn b. Ebu Cühayfe, babasının (Vehb b. Vehb es-Süvâî) şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Bilal'i ezan okurken gördüm. (Sağa sola) Dönüyordu ve ağzını bir o tarafa bir bu tarafa çeviriyordu. İki parmağı da kulaklarındaydı. Rasulullah (sav) ise (o esnada) kırmızı bir çadırdaydı. -Râvi hadisin lafzında şüpheye düşerek: '(Hadisi nakleden hocam) Zannedersem, 'deriden' olduğunu söyledi' dedi.- Bilal, (ezanı bitirdikten sonra) kısa bir mızrak ile Rasulullah'ın önüne geldi ve onu (sütre olarak) taşlık zemine dikti. Rasulullah (sav) da, ona doğru namaz kıldı. (Namaz esnasında) Önünden de köpek ve eşek geçiyordu. Üzerinde (Yemen işi) kırmızı bir elbise vardı. sanki Rasulullah'ın (sav) baldırlarının parıltısı sanki hâlâ gözlerimin önünde." (Hadisin ravilerinden) Süfyan, 'O elbisenin, kırmızı çizgileri olan bir elbise olduğunu zannediyoruz' dedi. [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Ebu Cuhayfe'nin bu hadisi, hasen-sahihtir. Âlimlerin ameli (görüşü ve uygulaması) buna göredir. Onlar, müezzinin ezan esnasında iki parmağını kulaklarına sokmasını müstehab görmüşlerdir. Bazı âlimler ise, kamet esnasında da iki parmağını kulaklarına sokmanın müstehap olduğunu söylemiştir. Evzâî'nin de görüşü böyledir. Ebu Cuhayfe'nin adı, Vehb b. Abdullah es-Süvâî'dir.]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 30, 1/375

حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ حَدَّثَنَا اللَّيْثُ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: "إِنَّ بِلاَلاً يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ، فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى تَسْمَعُوا تَأْذِينَ ابْنِ أُمِّ مَكْتُومٍ." قَالَ أَبُو عِيسَى وَفِى الْبَابِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ وَعَائِشَةَ وَأُنَيْسَةَ وَأَنَسٍ وَأَبِى ذَرٍّ وَسَمُرَةَ. قَالَ أَبُو عِيسَى حَدِيثُ ابْنِ عُمَرَ حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ. وَقَدِ اخْتَلَفَ أَهْلُ الْعِلْمِ فِى الأَذَانِ بِاللَّيْلِ، فَقَالَ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ إِذَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ بِاللَّيْلِ أَجْزَأَهُ وَلاَ يُعِيدُ، وَهُوَ قَوْلُ مَالِكٍ وَابْنِ الْمُبَارَكِ وَالشَّافِعِىِّ وَأَحْمَدَ وَإِسْحَاقَ. وَقَالَ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ إِذَا أَذَّنَ بِلَيْلٍ أَعَادَ، وَبِهِ يَقُولُ سُفْيَانُ الثَّوْرِىُّ. وَرَوَى حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ أَيُّوبَ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ: "أَنَّ بِلاَلاً أَذَّنَ بِلَيْلٍ، فَأَمَرَهُ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم أَنْ يُنَادِىَ 'إِنَّ الْعَبْدَ نَامَ'." قَالَ أَبُو عِيسَى هَذَا حَدِيثٌ غَيْرُ مَحْفُوظٍ، وَالصَّحِيحُ مَا رَوَى عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَغَيْرُهُ عَنْ نَافِعٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ، فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ." وَرَوَى عَبْدُ العَزِيزِ بْنُ أَبِي رَوَّادٍ عَنْ نَافِعٍ أَنَّ مُؤَذِّنًا لِعُمَرَ أَذَّنَ بِلَيْلٍ، فَأَمَرَهُ عُمَرُ أَنْ يُعِيدَ الأَذَانَ. وَهَذَا لَا يَصِحُّ، لِأَنَّهُ عَنْ نَافِعٍ عَنْ عُمَرَ مُنْقَطِعٌ. وَلَعَلَّ حَمَّادَ بْنَ سَلَمَةَ أَرَادَ هَذَا الحَدِيثَ وَالصَّحِيحُ رِوَايَةُ عُبَيْدِ اللَّهِ وَغَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ نَافِعٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ؛ وَالزُّهْرِيِّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ 'إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ.' وَلَوْ كَانَ حَدِيثُ حَمَّادٍ صَحِيحًا لَمْ يَكُنْ لِهَذَا الحَدِيثِ مَعْنًى، إِذْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ 'إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ' فَإِنَّمَا أَمَرَهُمْ فِيمَا يُسْتَقْبَلُ فَقَالَ: 'إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ' وَلَوْ أَنَّهُ أَمَرَهُ بِإِعَادَةِ الأَذَانِ حِينَ أَذَّنَ قَبْلَ طُلُوعِ الفَجْرِ لَمْ يَقُلْ 'إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ' قَالَ عَلِىُّ بْنُ الْمَدِينِىِّ حَدِيثُ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ أَيُّوبَ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم هُوَ غَيْرُ مَحْفُوظٍ، وَأَخْطَأَ فِيهِ حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ.

Bize Kuteybe b. Said, ona Leys, ona İbn Şihâb, ona Sâlim, ona da babası (İbn Ömer), Hz. Peygamber'in (sav) şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Bilal sabah ezanını geceleyin okur. Siz (sahurda) İbn Ümmü Mektûm'un ezanını işitene kadar yiyip içmeye devam edin." Ebu İsa (Tirmizî), bu konuda İbn Mesud, Âişe, Üneyse, Enes (b. Mâlik), Ebu Zer ve Semüre'den de hadis rivayet edildiğini söylemiştir. Ebu İsa ayrıca, İbn Ömer hadisinin, hasen-sahih olduğunu da belirtmiştir. İlim ehli geceleyin okunan ezan hususunda ihtilaf etmiştir. Bazısı müezzinin geceleyin okuduğu ezanı yeterli görüp tekrar okumasının gerekli olmadığını ifade etmiştir ki bu, Mâlik, İbn Mübârek, Şâfiî, Ahmed ve İshak'ın görüşüdür. Bazısı da, müezzin geceleyin ezan okuduğunda (sabah namazının vakti girdiğinde) ezanı tekrar okur demiştir. Süfyan es-Sevrî de bu görüştedir. (Bize) Hammâd b. Seleme, ona Eyyûb, ona Nâfi ona da İbn Ömer'in şöyle rivayet ettiğini söylemiştir: "Bilal ezanı geceleyin okumuştu. Nebî (sav) ondan (ezanda) şöyle söylemesini de istemişti 'İnsanlar uykudadır.' Ebu İsa, bu rivayetin mahfuz olmadığını (şâz olduğunu), sahih olan rivayetin Ubeydullah b. Ömer ve başkalarının Nâfi'den, onun da İbn Ömer'den Hz. Peygamber'in (sav) buyurduğu şu hadis olduğunu nakletmiştir: "Bilal ezanı geceleyin okur. Sizler, (sahurda) İbn Ümmü Mektûm'un ezanını işitene kadar yiyip içmeye devam edin.' Abdülaziz b. Ebu Revvâd'ın Nâfi'den rivayet ettiğine göre Hz. Ömer'in tayin ettiği müezzini geceleyin ezan okumuş, Ömer de (sabah namazının vakti girdiğinde) ezanı tekrar okumasını emretmiştir. Bu hadis, Nâfi'in Hz. Ömer'den naklettiği rivayet munkatı olduğu için sahih değildir. Belki de Hammad b. Seleme (yukarıdaki) rivayetiyle, bu konuda sahih olan rivayetin; Ubeydullah ve daha pek çok kimsenin Nâfi'den, onun İbn Ömer'den; yine Zührî'nin, Sâlim'den, onun da İbn Ömer vasıtasıyla Hz. Peygamber'den (sav) rivayet ettiği 'Bilal ezanı geceleyin okur' hadisi olduğunu kastetmiştir. Hammâd rivayeti sahih olsaydı, (yukarıda sahih olduğu ifade edilen Zührî) hadisinin bir manası kalmazdı. Nitekim o hadiste Rasulullah (sav), 'Bilal ezanı geceleyin okur' buyurmuş, ashabına da gelecek zaman ile alakalı bir emirde bulunup 'Bilal ezanı geceleyin okur (siz de o zaman şöyle yapın)' demiştir. Sabah namazının vakti girmeden önce okuduğunda ezanı tekrar etmesini emretseydi 'Bilal ezanı geceleyin okur' buyurmazdı. Ali b. el-Medînî de 'Hammad b. Seleme'nin Eyyûb'dan, onun Nâfi'den, onun da İbn Ömer vasıtasıyla Hz. Peygamber'den (sav) rivayet ettiği hadis mahfuz değildir. Hammad b. Seleme bu hadiste hata etmiştir' demiştir.

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 35, 1/392

حَدَّثَنَا هَنَّادٌ حَدَّثَنَا وَكِيعٌ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْمُهَاجِرِ عَنْ أَبِى الشَّعْثَاءِ قَالَ: خَرَجَ رَجُلٌ مِنَ الْمَسْجِدِ بَعْدَ مَا أُذِّنَ فِيهِ بِالْعَصْرِ فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ أَمَّا هَذَا فَقَدْ عَصَى أَبَا الْقَاسِمِ صلى الله عليه وسلم ." [ قَالَ أَبُو عِيسَى وَفِى الْبَابِ عَنْ عُثْمَانَ . قَالَ أَبُو عِيسَى حَدِيثُ أَبِى هُرَيْرَةَ حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ . وَعَلَى هَذَا الْعَمَلُ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم وَمَنْ بَعْدَهُمْ أَنْ لاَ يَخْرُجَ أَحَدٌ مِنَ الْمَسْجِدِ بَعْدَ الأَذَانِ إِلاَّ مِنْ عُذْرٍ أَنْ يَكُونَ عَلَى غَيْرِ وُضُوءٍ أَوْ أَمْرٌ لاَ بُدَّ مِنْهُ . وَيُرْوَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ النَّخَعِىِّ أَنَّهُ قَالَ يَخْرُجُ مَا لَمْ يَأْخُذِ الْمُؤَذِّنُ فِى الإِقَامَةِ . قَالَ أَبُو عِيسَى وَهَذَا عِنْدَنَا لِمَنْ لَهُ عُذْرٌ فِى الْخُرُوجِ مِنْهُ . وَأَبُو الشَّعْثَاءِ اسْمُهُ سُلَيْمُ بْنُ أَسْوَدَ وَهُوَ وَالِدُ أَشْعَثَ بْنِ أَبِى الشَّعْثَاءِ . وَقَدْ رَوَى أَشْعَثُ بْنُ أَبِى الشَّعْثَاءِ هَذَا الْحَدِيثَ عَنْ أَبِيهِ .]

Bize Hennâd, ona Vekî', ona Süfyân, ona İbrahim b. Muhâcir, ona da Ebu Şa'sâ' şöyle rivayet etmiştir: "İkindi namazı için ezan okunduktan sonra bir adam mescitten çıktı. Bunun üzerine Ebu Hureyre, ''şu adam, Ebu Kâsım'a (sav) isyan etmiştir' dedi." [Ebu İsa şöyle demiştir: Bu konuda Osman'dan da hadis rivayet edilmiştir. Ebu İsa şöyle demiştir: Ebu Hureyre hadisi, hasen-sahih bir hadistir. Nebî'nin (sav) ilim ehli ashabı ve sonraki ilim ehli nezdinde de amel bu hadise göredir. Onlara göre, abdestsiz olmak ya da zorunlu haller gibi mazeretler olmaksızın kişi, ezandan sonra camiden çıkamaz. Rivayet edildiğine göre İbrahim en-Nehaî, müezzin kamet getirmeye başlamadan önce camiden çıkılabilir, demiştir. Ebu İsa bu görüş hakkında: Bize göre bu, camiden çıkmasını haklı gösterecek özür sahibi kimseler için geçerlidir, demiştir. Ebu Şa'sâ'nın ismi Süleym b. Esved olup o, Eş'as b. Ebu Şa'sâ'nın babasıdır. Bu hadisi Eş'as b. Ebu Şa'sâ, babasından rivayet etmiştir.]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 36, 1/397

حَدَّثَنَا عَبْدُ بْنُ حُمَيْدٍ حَدَّثَنَا يُونُسُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الْمُنْعِمِ نَحْوَهُ. [قَالَ أَبُو عِيسَى: حَدِيثُ جَابِرٍ هَذَا، حَدِيثٌ لاَ نَعْرِفُهُ إِلاَّ مِنْ هَذَا الْوَجْهِ، مِنْ حَدِيثِ عَبْدِ الْمُنْعِمِ. وَهُوَ إِسْنَادٌ مَجْهُولٌ. وَعَبْدُ الْمُنْعِمِ شَيْخٌ بَصْرِىٌّ.]

Bize Abd b. Humeyd, ona Yunus b. Muhammed, ona da Abdulmün'im hadisi benzer bir şekilde rivayet etmiştir. [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Câbir'in bu hadisini, sadece bu tarikten, Abdulmün'im'in rivayeti ile biliyoruz, ki bu meçhûl bir isnaddır. Abdülmun'im, Basralı bir 'şeyhtir (güvenilir bir insan olmakla birlikte hadis rivayetinde etkin olmayan ama yine de kabul edilebilir derecede olan bir ravidir).]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 29, 1/374

حَدَّثَنَا هَنَّادٌ حَدَّثَنَا عَبْدَةُ وَيَعْلَى بْنُ عُبَيْدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زِيَادِ بْنِ أَنْعُمٍ الإِفْرِيقِىِّ عَنْ زِيَادِ بْنِ نُعَيْمٍ الْحَضْرَمِىِّ عَنْ زِيَادِ بْنِ الْحَارِثِ الصُّدَائِىِّ قَالَ: "أَمَرَنِى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَنْ أُؤَذِّنَ فِى صَلاَةِ الْفَجْرِ، فَأَذَّنْتُ. فَأَرَادَ بِلاَلٌ أَنْ يُقِيمَ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: ’إِنَّ أَخَا صُدَاءٍ قَدْ أَذَّنَ. وَمَنْ أَذَّنَ فَهُوَ يُقِيمُ’." [قَالَ: وَفِى الْبَابِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ. قَالَ أَبُو عِيسَى: وَحَدِيثُ زِيَادٍ، إِنَّمَا نَعْرِفُهُ مِنْ حَدِيثِ الإِفْرِيقِىِّ. وَالإِفْرِيقِىُّ، هُوَ ضَعِيفٌ عِنْدَ أَهْلِ الْحَدِيثِ؛ ضَعَّفَهُ يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ الْقَطَّانُ، وَغَيْرُهُ. قَالَ أَحْمَدُ: ’لاَ أَكْتُبُ حَدِيثَ الإِفْرِيقِىِّ.’ قَالَ: وَرَأَيْتُ مُحَمَّدَ بْنَ إِسْمَاعِيلَ يُقَوِّى أَمْرَهُ، وَيَقُولُ: ’هُوَ مُقَارِبُ الْحَدِيثِ.’ وَالْعَمَلُ عَلَى هَذَا عِنْدَ أَكْثَرِ أَهْلِ الْعِلْمِ؛ ’أَنَّ مَنْ أَذَّنَ فَهُوَ يُقِيمُ.’]

Bize Hennâd, ona Abde ve Ya'lâ b. Ubeyd, onlara Abdurrahman b. En'um el-İfrîkî, ona da Ziyad b. Nuaym el-Hadramî, Ziyâd b. Haris es-Sudâ'î'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Rasulullah (sav) sabah namazında ezan okumamı emretti. Ben de okudum. Bilal kamet getirmek istedi. Bunun üzerine Rasulullah (sav) şöyle buyurdu: 'Sudâ'lı kardeş ezan okudu; ezanı okuyan kameti de getirir.' buyurdu." [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Bu konuda İbn Ömer'den de hadis rivayet edilmiştir. Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Ziyad'ın hadisini, sadece el-İfrîkî rivayeti ile biliyoruz. el-İfrîkî ise, hadis âlimleri nazarında zayıftır. Yahya b. Said el-Kattân ve başkaları onu zayıf saymışlardır. Ahmed (b. Hanbel): 'Ben, el-İfrîkî'nin hadisini yazmam' demiştir. Tirmizî şöyle demiştir: Ben Muhammed b. İsmail'i (el-Buhârî), onun durumunu biraz kuvvetli sayarken (ravi olarak durumunu zayıflığın üzerinde değerlendirirken) gördüm. O (el-İfrîkî hakkında): 'Mukâribü'l-hadîs (rivayetleri makbul olmaya yakın, hadisine müsamaha gösterilebilir fakat tam sağlam olmayan bir râvidir)' demiştir. Âlimlerin büyük çoğunluğunun ameli (görüşü ve uygulaması) bu hadise göredir; 'ezan okuyan kameti de getirir' şeklindedir.]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 32, 1/383

حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ مُوسَى حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ أَخْبَرَنَا إِسْرَائِيلُ أَخْبَرَنِى سِمَاكُ بْنُ حَرْبٍ سَمِعَ جَابِرَ بْنَ سَمُرَةَ يَقُولُ: "كَانَ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُمْهِلُ، فَلاَ يُقِيمُ، حَتَّى إِذَا رَأَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَدْ خَرَجَ، أَقَامَ الصَّلاَةَ حِينَ يَرَاهُ." [قَالَ أَبُو عِيسَى: حَدِيثُ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ، هُوَ حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ. وَحَدِيثُ إِسْرَائِيلَ عَنْ سِمَاكٍ، لاَ نَعْرِفُهُ إِلاَّ مِنْ هَذَا الْوَجْهِ. وَهَكَذَا قَالَ بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ؛ ’إِنَّ الْمُؤَذِّنَ أَمْلَكُ بِالأَذَانِ وَالإِمَامَ أَمْلَكُ بِالإِقَامَةِ.’]

Bize Yahya b. Musa, ona Abdürrezzâk, ona İsrâîl, ona da Simâk b. Harb, Cabir b. Semüre'nin şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Rasulullah'ın (sav) müezzini, (ezandan sonra hemen) kamet getirmeyip (biraz) beklerdi. Nihayet Hz. Peygamber'in (sav) çıktığını görünce namaz (için) kameti getirirdi." [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Cabir b. Semüre'nin bu hadisi, hasen-sahih bir hadistir. İsrâîl'in Simâk'tan rivayet ettiği hadisini ise, sadece bu tarikten bilmekteyiz. Bazı âlimler de bu yönde görüş beyan etmiştir; 'Müezzin, ezanda '(zamanı hakkında) tasarruf hakkına sahiptir; imam da, kamette daha yetkilidir.' demişlerdir.]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 34, 1/391

حَدَّثَنَا مَحْمُودُ بْنُ غَيْلاَنَ حَدَّثَنَا وَكِيعٌ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ خَالِدٍ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِى قِلاَبَةَ عَنْ مَالِكِ بْنِ الْحُوَيْرِثِ قَالَ: قَدِمْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَنَا وَابْنُ عَمٍّ لِى فَقَالَ لَنَا: "إِذَا سَافَرْتُمَا، فَأَذِّنَا، وَأَقِيمَا. وَلْيَؤُمَّكُمَا أَكْبَرُكُمَا." [قَالَ أَبُو عِيسَى: هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ. وَالْعَمَلُ عَلَيْهِ عِنْدَ أَكْثَرِ أَهْلِ الْعِلْمِ؛ اخْتَارُوا الأَذَانَ فِى السَّفَرِ. وَقَالَ بَعْضُهُمْ: ’تُجْزِئُ الإِقَامَةُ، إِنَّمَا الأَذَانُ عَلَى مَنْ يُرِيدُ أَنْ يَجْمَعَ النَّاسَ.، وَالْقَوْلُ الأَوَّلُ أَصَحُّ. وَبِهِ يَقُولُ أَحْمَدُ، وَإِسْحَاقُ.]

Bize Mahmud b. Ğaylân, ona Vekî', ona Süfyan, ona Halid el-Hazzâ, ona da Ebû Kılâbe, Malik b. Huveyris'in şöyle dediğini rivayet etmiştir: Ben ve amcamın oğlu, Rasulullah'ın (sav) geldik. Bize şöyle buyurdu: "Yolculuğa çıktığınızda ezan okuyun, kamet getirin. En büyüğünüz de imam olsun" [Ebu İsa (Tirmizî) şöyle demiştir: Bu, hasen-sahih bir hadistir. İlim ehlinin büyük çoğunluğunun ameli (görüşü ve uygulaması) bu hadise göredir. Onlar, yolculukta ezan okumayı (gerekli gören görüşü) tercih etmişlerdir. Bazı âlimler ise: '(Yolculukta) Kamet yeterlidir. Ezan, sadece insanları toplamak isteyenler için gerekli' demişlerdir. İlk görüş daha sahihtir. Ahmed (b. Hanbel) ve İshak da bu görüştedir.]

• Tirmizî Sünen-i Tirmizî Salât 37, 1/399